Kacu tekst Marganc

{{10000}}{{A10000}}
[[Fail:Manganese electrolytic and 1cm3 cube.jpg|thumb|left|200px|Margancan tukuižed ühten kubižen santimetran kohtha]]
{{Himine element|25|Marganc|Mn|54,938|Metall|2|8|13|2|||}}
'''Marganc''' (''Mn'' — ''manganum'' latinan kelel) om 25nz' himine element [[himižiden elementoiden periodine tablut|himižiden elementoiden periodižes tabludes]]. Sen sijaduz om seičemendes gruppas (vanhtunuden klassifikacijan mödhe — seičemenden gruppan laptalagruppas, VIIB), tabluden nelländes periodas.

== Ühthine ümbrikirjutand ==
Vl 1774 ročine Juhan Gotlib Gan-himik sai puhtast margancad ezmäižen kerdan pirolüzit-mineralan hilenke lämbitamižel päčiš. Sai rahahidenkeskešt ''manganum''-nimed 19. voz'sadan augotišes. Vepsän nimi tuli elementan {{lang-ru|марганец}}-nimespäi, a se libui saksan kelen ''Manganerz''-sanaspäi «marganckivend».

Marganc om levitadud londuses, 14nz' element i kahtenz' raudan jäl'ghe jüged metall Mas levigandusen mödhe (kaikuččed koume atomad kümnes tuhaspäi), no ei voi löuta sidä joudjas olendas. Kaimdab raudad kivendoiš päpaloin, sil-žo aigal om kivisuguid margancan dominiruindanke. Mülündmär merivedes om pen', 10<sup>−7</sup>..10<sup>−6</sup> %, no sase 0,3 procenthasai valdmeren pohjanno, sil marganc sab konkrecijoid raudanke.

Marganc om ristitun organizman tarbhaižeks mikroelementaks. Sen varaduz ülemb märad om toksine, kucub keskuznervsisteman läžundoid.

== Fizižed ičendad ==
Marganc om kova räbed hahkvauvaz [[metall]]. Element om paramagnetik. Sil om viž allotropišt modifikacijad: nell' kubiženke kristalliženke seglusenke i üks' tetragonaliženke.

Atommass — 54,93805. Ninevuz (normaližiš arvoimižiš) — 7,21 g/sm³. Suladandlämuz — 1519 K (1246 C°). Kehundlämuz — 2334 K (2061 C°).

Element kogoneb üks'jäižes stabiližes <sup>55</sup>Mn-izotopaspäi. Kaik toižed 25 izotopad oma ratud [[radioaktivižuz|radioaktivižed]] 44..70 atommassanke, tetas mugažo seičeme izomärad. Niišpäi kaikiš hätkembad čihodajad oma <sup>53</sup>Mn (T<sub>½</sub>=3,7 mln vozid), <sup>54</sup>Mn 312 päivest pol'čihodamižen pordonke i <sup>52</sup>Mn (5,59 päivest). Radioaktivižed izotopad hajetas protonižen i β-čihodamižen kal't, kändasoiš [[hrom]]aks i [[vanadii|vanadijaks]], muite hromaks, vai [[raud]]aks.

== Himižed ičendad ==
Reagiruib [[vezi|vedenke]] lämbitamižes. Absorbiruib vezinikad. Muigotandmärad: +7..−3, sidä kesken +2, +3, +4, +6 i +7 oleldas kaikiš paksumba.

Passiviruiše muigotandal il'mas. Margancan tuhk palab hapanikas:

: <chem>Mn + O2 -> MnO2</chem>

Marganc sädab gidrohapandust reakcijas ülälämbitadud vezipurunke, ahtištaden vezinikad (sen aigan sädajan margancan gidrohapandusen šoid vitkodab reakcijad):

: <chem>Mn{} + 2 H2O ->[^\circ t] Mn(OH)2{} + H2\uparrow</chem>

Ei olele metallan reakcijoid mugliden segoiteses. Sulatadud marganc vastaimižpainab [[hil'nik]]anke säten karbidoid (oz., Mn<sub>3</sub>C).

Marganc sädab nenid hapandusid: MnO, Mn<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, MnO<sub>2</sub>, MnO<sub>3</sub> (ei ole erigoittud joudjas olendas) i margancine angidrid Mn<sub>2</sub>O<sub>7</sub>.

== Kävutand ==
Ottas kävutamižhe metallurgijas legiruimha [[teraraud|terast]] i heitmaha rikid sišpäi. 12..13-procentine ližaduz terashe varmdab sidä somusen olendhasai, mugažo ližatas 20 procenthasai [[kaugedraud]]ha samha «zerkolkaugedraudad». Kävutadas alüminijan ühthesuladusiš. Margancan hapanduz ottase [[cement|portlandcementan]] ližaduseks.

Mail'man margancan kaikiš znamasižembad varad oma [[Suviafrikan Tazovaldkund]]as i valdmeren pohjas (raudanke ühtes). Sadas millionad tonnoid vodes. Om vähähkoks torhudeks Venämas, Usan löudmižsija om znamasižeks (70 mln tonnoid, Kemerovon agj, 60 km pohjoižhe [[Meždurečensk]]aspäi).

== Irdkosketused ==
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Mn/key.html Marganc ''webelements.com''-saital.] {{ref-en}}
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb025.htm Kirjutuz margancas Himižiden elementoiden populärižes ''n-t.ru''-kirjištos.] {{ref-ru}}
{{Commons|Manganese}}

{{Periodine tablut}}

[[Kategorii:Himižed elementad kirjamišton mödhe]]